ВЫКАРЫСТАННЕ АКТЫЎНЫХ ФОРМАЎ НАВУЧАННЯ НА ЎРОКАХ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ ЯК СРОДАК ФАРМІРАВАННЯ ЛІНГВАКУЛЬТУРАЛАГІЧНАЙ КАМПЕТЭНЦЫІ ВУЧНЯЎ

Т.Л. Яраш

В статье рассматриваются формы и приёмы формирования лингвокультурологической компетенции учащихся на уроках белорусского языка в средней общеобразовательной школе. Предлагаются оригинальные формы развития языковой личности школьников.

Ключевые слова: лингвокультурологическая компетенция, методы и приёмы обучения, уроки белорусского языка, нестандартные формы урока, рефлексия.

Адной з галоўных задач сучаснай школы з’яўляецца павышэнне якасці адукацыі. Пагэтаму сучаснаму грамадству неабходны высокаадукаваныя, высокакультурныя асобы.

Менавіта вучэбны прадмет “Беларуская мова” ва ўстановах агульнай сярэдняй адукацыі Рэспублікі Беларусь прадугледжвае “фарміраванне сапраўднага грамадзяніна, удумлівага чытача, адукаванага суразмоўніка, спагадлівага, высакароднага чалавека”, які валодае “мовай як сістэмай захавання і перадачы каштоўнасцей культуры, як сродкам спасціжэння айчыннай і сусветнай культуры” [2].

Між тым, сучасная практыка выкладання роднай мовы ў школе і вну сведчыць пра зніжэнне колькаснага і якаснага ўзроўняў чытання, пісьменнасці, абмежаванні лексічнага запасу, маўленчага і камунікатыўнага патэнцыялаў. Такім чынам, перад настаўнікам беларускай мовы і літаратуры паўстаюць не толькі прыватна вучэбныя праблемы, але і праблемы сацыяльна-кампетэнтнаснага плану, паколькі пераадоленне адзначаных цяжкасцей магчыма за кошт фарміравання моўнай, маўленчай, камунікатыўнай, лінгвакультуралагічнай кампетэнцый вучняў. З аднаго боку, кампетэнцыі фарміруюцца і выяўляюцца ў дзейнасці, з другога боку, моўны працэс вучоныя вызначаюць як творчы. Пагэтаму мы лічым,  што фарміраванне кампетэнцый вучняў у працэсе навучання беларускай мове павінна ажыццяўляцца ва ўмовах раскрыцця творчага патэнцыялу і творчай самарэалізацыі асобы.

Асаблівае значэнне ў сённяшняй адукацыйна-выхаваўчай сітуацыі набывае фарміраванне ў вучняў лінгвакультуралагічнай кампетэнцыі, паколькі сучаснае грамадства вымагае падрыхтоўкі асобы, якая не толькі добра ведае нацыянальную мову і размаўляе на ёй, але і арыентуецца ў набытках айчыннай культуры, з павагай і шанаваннем ставіцца да іх. Паводле навейшых навукова-метадычных даследаванняў, пад лінгвакультуралагічнай кампетэнцыяй разумеюць «сукупнасць сістэмных ведаў пра культуру, якая адлюстроўваецца ў мове, гатоўнасць інтэрпрэтаваць моўныя і экстралінгвістычныя факты, а таксама сукупнасць аналітычных і камунікатыўных уменняў пры знаёмстве з этнічнымі культурнымі каштоўнасцямі краіны, мова якой вывучаецца» [1, с. 32].

У ліку важнейшых рэзерваў фарміравання лінгвакультуралагічнай кампетэнцыі мы вылучаем выкарыстанне нестандартных формаў урока і прымяненне актыўных прыёмаў выкладання. Менавіта нестандартныя формы правядзення ўрокаў павышаюць пазнавальную актыўнасць вучняў, садзейнічаюць падтрыманню пастаяннай цікавасці да вучэбнай працы, а таксама лепшаму засваенню праграмнага матэрыялу.

Ажыццяўленне сказанага пры вывучэнні беларускай мовы ў агульнаадукацыйнай школе адбываецца праз разнастайныя творчыя заданні, неардынарныя дзеянні, канструктыўныя сказы, займальныя практыкаванні, дыдактычны матэрыял і інш.

На працягу некалькіх гадоў намі на ўроках беларускай мовы былі апрабаваны розныя нестандарныя формы ўрока і прыёмы выкладання вучэбнага матэрыялу. Абапіраючыся на ўласны вопыт, прапануем разгледзець магчымасць выкарыстання актыўных прыёмаў навучання на розных этапах урокаў беларускай мовы, якія, на наш погляд, спрыяюць удасканаленню моўнай, маўленчай, камунікатыўнай і лінгвакультуралагічнай кампетэнцый вучняў.

Так, на матывацыйным этапе, калі фармулююцца тэма і мэта ўрока, магчыма выкарыстанне такога прыёма, як «Здзіўляй».

Асабліва мэтазгодна яго прымяненне, на нашу думку, пры вывучэнні тэмы «Склад, націск» у 5 класе агульнаадукацыйнай школы. Падчас урока праводзіцца своасаблівы эксперымент са свечкай.

Запальваецца свечка, якая трымаецца на некаторай адлегласці перад ротам. Пры вымаўленні назоўніка маці язычок полымя калыхаецца два разы, пры вымаўленні слоў добры дзень – тры разы. Настаўнік ставіць перад вучнямі задачу растлумачыць, што ж адбываецца з полымем свечкі? Такім чынам актывізуюцца пазнавальныя і творчыя здольнасці вучняў, развіваецца ўменне разумець мову не толькі як акт камунікатыўны, але і культуралагічны.

Задачу гэтую вучні павінны вырашыць у канцы ўрока. Яны займаюцца даследчай працай, прыводзяць прыклады, прыходзяць да пэўных вынікаў пра складовую структуру слова і рухомасць націску ў беларускім маўленні, знаходзяць адказ на праблемнае пытанне.

Фарміраванне лінгвакультуралагічнай кампетэнцыі адбываецца не толькі непасрэдна ў працэсе выкладання, але і падчас невялікага і неабходнага для эфектыўнага правядзення ўрока і засваення вучнямі вучэбнага матэрыялу адыходу ад тэмы ўрока, але тым не менш непасрэдна звязанага з тым, што вывучаецца на ўроку. Так, пры правядзенні фізічнай хвілінкі, задача якой – зняць напружанне, стварыць пазітыўны настрой, прымяняем прыём «Фантазіруй. Уяўляй. Паказвай». Вывучаючы тэмы «Парадкавыя лічэбнікі, іх скланенне і правапіс» (дыдактычны матэрыял «Масленіца»), прапануем эцюд «Снегапад»:

«Устаньце, калі ласка! (гучыць мелодыя) Заплюшчыце вочы і ўявіце снегапад. Сняжынкі падаюць зверху, падстаўце ім свае далоні. Снег гусцее, гусцее. Падзьміце на сняжынкі, пагрэйце шчокі, апусціце рукі. Вось і сонейка выглянула. Хутка прыйдзе вясна. Ад гэтага вам прыемна, хораша…». Так, звяртаючыся да эмацыянальна-інтуітыўнай сферы вучняў, настаўнік падкрэслівае сімвалічны сэнс пераходу ад зімы да вясны, яго значэнне ў жыцці нашых продкаў, вучыць школьнікаў жыць у суладдзі з прыродай і навакольным светам, быць чуйнымі да жыцця.

Пры вывучэнні тэмы «Лексіка-граматычныя разрады назоўнікаў»  (дыдактычны матэрыял «Мазырскі нафтаапрацоўчы завод») у 6 класе прапануем фізкультурны эцюд «Зямля пад белымі крыламі»:

«Заплюшчыце вочы і ўявіце, што вы – буслы. Узнімаецеся высока ў неба і бачыце цудоўную Мазыршчыну, якая патанае ў засені лясоў і рэк, зелені лугоў і палёў. Адчуйце, як б’ецца ваша сэрца, а гэта і сэрца прамысловага гіганта – Мазырскага нафтаапрацоўчага завода. Працягніце рукі, дакраніцеся да завода, узніміце яго ў свае далоні. Расплюшчыце вочы, усміхніцеся адзін аднаму. Вам прыемна, добра». Такія хвілінкі дапамагаюць развіваць маўленчую, лінгвакультуралагічную кампетэнцыі вучняў і садзейнічаюць развіццю творчага ўяўлення школьнікаў, развіваюць іх крэатыўныя здольнасці.

На этапе абагульнення ведаў арганізуем дзейнасць вучняў па пераводзе асобных ведаў і спосабаў дзейнасці ў цэласную сістэму.

Так, прыёмы «Алфавіт», «Канап» прызначаны для праверкі ведаў, уменняў вучняў, атрыманых падчас урокаў беларускай мовы на працягу пэўнага часу. Апошні прыём дазваляе правесці апытванне ўсіх вучняў, садзейнічаць развіццю лагічнага мыслення, хуткасці і правільнасці фармулёўкі адказаў на пытанні. Напрыклад, прапануем вучням наступныя пытанні і заданні:

1. Якое свята адзначаецца з 13 на 14 студзеня? (Каляды)
2. Якую яшчэ назву мела свята, што адзначалася ў сярэдзіне студзеня? (Васілле)
3. Які пост заканчваўся ў студзені? (Калядны) [3].

Пытанні па тэме «Назоўнік»:

1. Знайдзіце ў тэксце назоўнікі

На свята рабілі Куццю. Яе называлі Вялікай. Прыгатаваную кашу ставілі да заходу сонца на покуці, пад гаршчок клалі сена, а зверху накрывалі хлебам.

2. Знайдзіце рэчыўныя назоўнікі ў тэксце

На свята гатавалі вячэру. Ставілі на стол селядзец, рыбу, квас з грыбамі, бліны, кісель і куццю – кашу з ячменю.

3. Змяніце па склонах назоўнікі

Ісус Хрыстос, Каляды

4. Вызначце род, лік, склон назоўнікаў у сказах

Увечары хадзілі па сяле калядоўшчыкі, пераапранутыя ў казу, жорава, кабылу і цыганоў. Абрад называўся «ваджэнне казы» [3].

5. Дапішыце назоўнікі ў песню:

Устань, …, расхадзіся.

Нашаму … нізка пакланіся.

О, … ідзе, каляду нясе.

Тры кускі …, каб … ўстала.

(Козанька, пану, пан, сала, каза)

6. Устаўце патрэбныя канчаткі назоўнікаў

Гаспадар дзякаваў калядоўшчык.. сал.., каўбас.., піраг.. або граш.. . Яны развітваліся і ішлі да іншай хат.. . Калядоўшчык.. зычылі шчасц.. сям’.., прасілі аддзячыць.

У адпаведнасці з правіламі вучні разбіваюцца на тры каманды. Выбіраюцца кансультанты, якія ведаюць адказы на пытанні (пытанні яны атрымалі раней), эксперты, капітаны каманд. Члены каманды выбіраюць картку з пытаннем і адказваюць на яго. Каманда можа ўдакладняць адказ свайго гульца. Калі ніхто з каманды не ведае правільнага адказу на пытанне, тады капітан павінен «купіць» інфармацыю ў іншай каманды або ў інфармацыйным цэнтры. Адказ павінен абавязкова прагучаць. Пасля заканчэння пытанняў падлічваюцца балы кожнага вучня і агульны бал каманды.

Як бачым, падобны прыём скіраваны не толькі на фарміраванне моўнай культуры і граматнасці вучняў, але і на выхаванне павагі да народнай беларускай культуры, арыентаваны на веданне традыцый беларускага народа і іх далейшае выкарыстанне вучнямі ў сваім жыцці.

Важным момантам любога ўрока з’яўляецца рэфлексія, якая дапамагае прааналізаваць вынікі вучэбнай дзейнасці. У сваёй практычнай дзейнасці  перавагу аддаем такім прыёмам, як «Кошык і чамадан», «Ацэначнае акно», «След», «Устаньце, калі…», «Сонейка», «Павуцінка».

Асаблівую цікавасць, на нашу думку, уяўляе рэфлексія «Павуцінка». Вучні, стоячы ў крузе, кідаюць клубок іншаму вучню, які павінен сказаць аб сваёй дзейнасці, дзейнасці групы, выказаць свае пажаданні на будучыню і ўласныя адчуванні пасля ўрока.

Каб дамашняе заданне было эфектыўным і спрыяла замацаванню новых ведаў, фармулюем заданні творчага характару: «Незвычайнае звычайна», «Ідэальнае заданне». З вопыту настаўніцкай працы відавочна, што яны асабліва падабаюцца вучням, бо прыцягваюць школьнікаў незвычайнасцю задачы і магчымасцю выявіць свае крэатыўныя здольнасці.

Напрыклад, у адным з заданняў неабходна выпісаць толькі прапушчаныя літары. Паглядзець, якое слова атрымалася.

Я “Роднае слова”

Да ночы вучу.

За ..нігаю новаю

Спаць не х..чу.

Мне бацька гаворыць:

 – .. навукай дружы.

Ты “Роднае слова”,

Сынок, бер..жы.

Такім чынам, выкарыстанне на ўроках беларускай мовы нестандартных формаў і прыёмаў вучэбнай работы садзейнічае развіццю лінгвакультуралагічнай кампетэнцыі вучняў, фарміруе ў іх павагу да нацыянальнай мовы і культуры.

Спіс літаратуры

1. Боровиков П. Ю. Концепция формирования лингвокультурологической компетенции школьников на основе аудиотекстов при обучении английскому языку // Молодой учёный. 2015. № 9 (89). С. 32–35.
2. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце “Беларуская мова” для VІII клаcаў ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання і выхавання: утв. постановлением М-ва образования Республики Беларусь, 27 июля 2017 г., № 91// Национальный образовательный портал. URL: https://adu.by/images/2017/08/ up_Bel_mova_5-7kl.pdf|/ (дата обращения: 20.02.2023).
3. Сысоў У. М. З крыніц спрадвечных. Мінск: Выш. шк., 1997. 415 с.

Информация об авторе: Ярош Татьяна Леонидовна, учитель-методист, учитель белорусского языка и литературы, Государственное учреждение образования “Средняя школа № 16 г. Мозыря” (г. Мозырь, Республика Беларусь).